Авалхи тӗрӗк чӗлхинче ^ (=л), ^ (^л7)
сасӑпа пуҫланакан чӑн-чӑн тӗрӗкле сӑмахсем пулманни Орхонпа Енисей ҫырӑвӗнчен курӑнать. Авалхи тӗрӑк сло* варӗнче / сасӑпа пуҫланакан сӑмахсем пурте тенӗ пекех нскрит, китай, араб чӗлхисенчен кӗнӗ. Хальхи чӑваш чӗлхинче л(=1) сасӑпа пуҫланакан сӑ-махсене икӗ ушкӑна пайлама пулать: пӗрисем — чӑн-чӑн тӗрӗк сӑмахӗсем, анчах ытти тӗрӗк чӗлхиҫенче те, авал-хи ҫырӑвӗнче те чӑвашла л(=1) умӗнче кайри ретри про-теза уҫӑ сасӑсем тӑраҫҫӗ; теприсем— йыпщннӑ сӑмахсем, вӗсем араб, перс, мари, вырӑс чӗлхисенчен кӗ^се юлнӑ. §^Х£< !• Авалхи тӗрӗк чӗлхинче / умӗнче таракан уҫӑ «сӑ чӑваш чӗлхинче редукциленсе кайнӑ пирки тухеа ӳкет. Тӗслӗхсем:
ав. тӗр. а1аси «ша1тер»~чӑв. лаҫӑ, лаҫ (а>ӑ>нуль)~ туг. алачык;
»— и1ау «вьючное животное, верховой конь; почтовый транспорт на перегонах между станциями»~чӑв. лав (и>э>нуль)«тут. олау; I—»— Шу <<теплый»»чӑв. лӗп а> § >нуль)^тут. щылы;
чӑв. лӗп < *лӗв> ма:р. леве; 1 — >>— о1иг- «сидеть, садиться» ^чӑв, лар—тут. утыр; щут. алаша^чӑв. лаша (а>ӑ>э>нуль) т. ьвт. те. I 12. 2. л(=1) сасӑпа пуҫланакан нумай сӑмах ют чӗл-|есенчен кӗнӗ:
|ӑв. лайӑх<араб., ^у^ «достойный, приличный, подхо-
дящий»; |ӑв. лавкка, лапка<выр. лавка;
35
чӑв. лутра, лргра<мар. ладра;
чӑв. л^нкер <перс ^Сх) «якорь» т. ыт. те.
12, 3. Тепӗр чӳх сӑмах варринчи ав. тӗр. 1~ча.в. нуль сасӑ:
ав. тӗр. ӑШшӗ «шестьдесят»я=чӑв. утмӑл~тут. алтмыш;
—»— «меч»~чӑв. хӗҫ~тут. кылыч;
—»— кеНп «невеста»«чӑв. кин~тут. килен;
—»— ^о1ап, ди1ап «жӗрӗбенок»^чӑв. хӑнӑ~тут. колын; тут. билчэн «осот» ~чӑв. пиҫен т. ыт. те.
Чӑваш чӗлхин ҫак фонетика уйрӑмлӑхӗ мари, удмурт, коми чӗлхисене кӗнӗ чӑваш сӑмахӗсенче упранса юлнӑ: чӑв. хӗҫ>мар. ис, удм., коми кисъ; чӑв. кйк>удм. кен т. ыт. те. (ФедИСЧЯ II, 42).
12. 4. -Са(-се) аффикспа пӗтекен деепричастисенче те л тухса ӳкме пултарать:
шлсе кай>кисе кай>кискай; илсе кил>исе кил>искил, танл.: узб. олып кэл>опкэл>опкэ.
12. 5. Чӑваш чӗлхинче анлаутра л~й ылмашни тӗл пулать: леҫ~йеҫ (АшмСл. IV, 288); лепле~йепле, лешке — йешке, яшка (АшмСл. VIII, 84).
12. 6. Чӑваш чӗлхинче анлаутра л~в ылмашни тӗл пу-лать: лопашка~вовашка (АшмСл. V, 261); лопкӑн~вуп~ кӑн {АшмСл. ^Ш, 91); лупӑр, лопӑр — вупӑр (АшмСл. VIII, 90).
12. 7. Сӑмах вӗҫӗнчи ав. тӗр. 1~чӑв. л(—1) ав. тӗр. а1- «брать, взять»^чӑв. ил; —»— Ъа1 «мед»~чӑв. пыл;
—»— ца1- «оставаться, быть в отставке» ~чӑв. юл т. ыт. те. 12. 8. Тӗрӗк чӗлхисенче авалах I сасӑ г сасса куҫма пултарнӑ. Ҫак куҫӑма чи малтан Кашгар Махмучӗ палӑрт-нӑ (XI ӗмӗр): « ^ — 1 || ^ — г: агкайу сӑмах а1ка<1у сӑ-махран пулса кайнӑ, ^агуаду «проклинал» сӑмахпа пӗр пӗлтерӗшлӗ (МК 1, 238)» (СТ, 1972, № 1, с. 38). Танл.: сарӑ югур. зег^т, 8ег£уп~ве1§1п «прохладный» тут.^пушк. заЦт^чӑв. 8и1%§п<ав. тӗр. &аЦт «прохлада, холод» (ҫыру монг. ваНап); туркм. сы:л^сы:р «мести»; як. сулун^ сурун «епинной мозг» алт., тел., шор. саг т. ыт. с1ӑр^койб., кач. срӑр «вы» (РадСл IV, 856); тур. 8ӑЬгӑ~аз. зӑЫӑ< перс. л!а^ (заЫа) «яд» (РадлСл IV, 885—886) т. адт. те. Ҫавӑн пекех г сасӑ та / сасса куҫма пултарать.